(Artikel is gepubliceerd in Trouw, 22 juni 2021)
Naast de strakke geometrische beelden van Ellsworth Kelly lijkt het Amsterdamse Rijksmuseum bijna een poppenhuis. Zijn kunst tilt de hele omgeving op.
Een slordig gevormde witte ronde ring zweeft in het groen, alsof iemand een stuk uit de Rijksmuseumtuin heeft gegumd. Weg ruimte, weg kleur. Onzin natuurlijk: het is een ronde rechtopstaande plaat aluminium van een paar centimeter dikte met een ronde opening in het midden, zodat je er doorheen kunt kijken. Het oppervlak is zo perfect wit en mat dat het alles eromheen in een ander daglicht zet. Het zuigt alle aandacht naar zich toe.
De Amerikaanse kunstenaar Ellsworth Kelly (1923-2015) maakte het werk in 1963, nu staat het beeld samen met nog acht andere beelden in de tuinen rondom het Amsterdamse Rijksmuseum, vanwege de jaarlijkse gratis toegankelijke beeldententoonstelling. Geen van deze beelden was eerder in Nederland te zien. Al lijkt het gebouw van Cuypers een ongebruikelijke achtergrond voor de strakke moderne beelden, het werkt fantastisch.
Neem de twee platte identieke pilaren die met hun buik naar elkaar wijzen. Double curves heten ze, dubbele bogen. Ze zijn maar liefst negen meter hoog, als je dichtbij staat lijken ze groter dan het museum erachter, van opzij zijn ze nog geen twintig centimeter dik. Ze zijn van roestvrij staal, wegen negen ton en zijn per schip vanuit de Verenigde Staten naar Amsterdam gekomen. Toch maken ze een luchtige indruk. Dankzij de ruimte tussen de twee krommingen ontstaat ruimte die er zonder de beelden niet was, althans niet zichtbaar. Trek de bogen in gedachten door tot een cirkel: die is zo groot dat zelfs het Rijksmuseum een poppenhuisje wordt.
Anders dan je zou kunnen denken, heeft Kelly geen theoretische concepten aan zijn kunst meegegeven. Als hij iets een boog noemt, ís het een boog. In de Tweede Wereldoorlog was hij onderdeel van het zogenaamde ‘Ghost Army’, het Amerikaanse legeronderdeel dat een ‘spookleger’ maakte in de vorm van opblaasbare rubberen tanks en jeeps van hout en jute om de vijand te misleiden. De waarneming zou altijd zijn belangrijkste leidraad zijn. Na de oorlog voltooide hij in de VS zijn kunstopleiding, daarna kwam hij terug naar Europa. Hij schreef zich in bij een Parijse kunstacademie maar reisde vooral rond om zoveel mogelijk musea en gebouwen te bezoeken.
Kelly besloot zich af te keren van de symbolische betekenis van de kunst. Niet een schilderij maken dat iets anders voorstelt. To hell with pictures – they should be the wall, weg met die plaatjes, het schilderij is de muur. Zijn beelden hebben geen sokkels, zijn schilderijen geen lijsten. Ze zijn wat ze zijn. In het Stedelijk Museum, verderop aan het plein, hangt tijdelijk zijn schilderij Blue curve VI, plat gezegd een blauwe driehoek met één gekromde zijde met een spanwijdte van bijna vier meter. Het is egaal blauw, de verfstreek is niet zichtbaar.
Nutteloze ballast
Ook een eigen signatuur, een eigen schilder- of beeldhouwstijl vond hij namelijk nutteloze ballast. Hij wilde niets toevoegen, enkel dingen die hij zag, uitlichten en reproduceren. Zijn modellen zijn geen mensen, maar dingen: een raam in een museum – dat vond hij interessanter dan de kunst die er hing – schaduwen op een trap, een platgetrapte koffiebeker. Kleur en oppervlakte waren net zo belangrijk als de vorm.
Hoogtepunt van de presentatie in Amsterdam is het werk Yellow Blue uit 1969. Het bestaat uit twee stalen rechthoeken die een hoek maken, het linker vlak is geel, het rechter blauw geschilderd, het geheel is bijna drie meter hoog. De kleuren zijn intens en mat tegelijk, en vormen zo dicht naast elkaar een tweeluik. Het schijnt dat Kelly diep onder de indruk was geweest van het middeleeuwse Isengrim Altaar in Colmar. Normaalgesproken staat dit beeld in Albany, in het noorden van de staat New York, in de openbare ruimte. De Ellsworth Kelly Foundation liet het opknappen, op voorwaarde dat het nu tijdelijk naar Amsterdam mocht komen.
Dat is een grote eer: hoe simpel het op een foto of beschrijving ook mag klinken, Kelly’s werk moet je ervaren, zien, waarnemen. Zien hoe de kleuren veranderen in het licht, hoe ze reageren op de achtergrond, en hoe verbazingwekkend wit de achterkant is van het beeld – ook die achterkant doet ertoe. Het is kunst die het kijken bejubelt, de wereld rondom de kunst mee omhoog trekt. De mooiste sokkel die een omgeving zich kan wensen.
‘Ellsworth Kelly in de Rijksmuseumtuinen’ is tot 24 oktober 2021 gratis te zien rondom het Rijksmuseum in Amsterdam tijdens de openingstijden van het museum.