Musea, laat zien die viezigheid. #metoo in het museum

Ik ben benieuwd welke schoonheid Hanssen ons wil tonen, en wat daarvoor moet wijken. Die perverse werken? Het is een geluid uit een andere eeuw, een tijd waarin het tonen van seksuele handelingen smerig is en vrouwen machteloos slachtoffer zijn in plaats van kunstenaars die jaren geleden al reageerden op die geilebokkenblik. Ik zag meteen de zinnelijke naakten van Marlene Dumas voor me, die ze naschilderde uit pornoblaadjes. En werk van de Guerrilla Girls, een groep anonieme vrouwelijke kunstenaars die sinds 1985 met frisse humor de door mannen gedomineerde kunstwereld op de hak nemen.

Ook in de kunstgeschiedschrijving heeft vooral de tweede feministische golf van de jaren zeventig haar sporen nagelaten. De mannelijke blik van Hanssen ís al uitgebreid onderzocht, ontleed en op een genderneutrale weegschaal gelegd. En musea doen mee. In 2009 toonde het Parijse Centre Pompidou ‘Elles’, met alleen vrouwelijke kunstenaars. In Frankfurt was vorig jaar onder de naam ‘Geslechterkampf’ een indrukwekkende tentoonstelling over de ‘strijd tussen de seksen’ in kunst van 1860 tot 1950, met vrouwelijk én mannelijk naakt, kunst met verkrachtingen en adoratie, en met kunst van mannen én vrouwen, van Gustave Moreau tot Jeanne Mammen. Het New Yorkse MoMA exposeerde vrouwelijke abstract expressionisten (ja, die waren er, en ze waren goed) en in het Brooklyn Museum was aandacht voor ‘Black radical women 1965-85’. Enige minpuntje, het moet gezegd: Nederlandse musea blijven achter.

Bij het al dan niet veroordelen van grensoverschrijdende praktijken in de beeldende kunst zijn twee aspecten te onderscheiden die Hanssen verwart – een klassieke fout. Hij ziet op schilderijen van Balthus seksuele gebaren van kinderen en omschrijft die als ‘een poging tot verkrachting’, alsof de kunstenaar de verkrachter was. Ook Schiele’s ‘onzedelijke tekeningen’ kunnen niet door de beugel.

Nee, iets afbeelden is niet hetzelfde als het doen of willen. Het maken van een obscene tekening is hier en nu gelukkig in principe niet strafbaar. Het beeld dat iemand maakt staat los van de biografie van de kunstenaar – voor Hanssen, die meerdere kunstenaarsbiografieën schreef, misschien lastig te erkennen. Bij die biografie zit hier de grootste moeilijkheid, daarover straks meer. Eerst het kunstwerk zelf.

Zonder grensoverschrijdende beelden zou de kunstgeschiedenis oersaai zijn. Grenzen opzoeken maakt kunst interessant, zo krijgen we een blik in die zo moeilijk te doorgronden wereld om ons heen, van nu en in het verleden. Ons lichaam en onze seksualiteit met alle duistere kanten hoort daarbij. In de beeldende kunst zorgde dat vaak voor verbazing, vertedering, verwarring en wellust bij de toeschouwers – emoties die autoriteiten regelmatig probeerden terug te dringen.

Neem de Sixtijnse kapel in Vaticaanstad, waar Michelangelo tussen 1536 en 1541 het Laatste Oordeel schilderde: een wirwar van lichamen, in alle mogelijke houdingen, naakt. Tijdens het Concilie van Trente in 1563 kwam de schaamte ter sprake die Adam en Eva na hun verdrijving uit het paradijs voelden voor hun naaktheid. Schilderijen die tot lust aanzetten, zo besloten de kardinalen, werden verboden. Geslachtsdelen verdwenen onder draperieën. Daarna was ook andere, oudere kunst aan de beurt: uitstekende piemels moesten eraf en werden bedekt met een vijgenblad. Toch waren de beelden ook met vijgenblad of lendendoek overtuigend realistisch. Tot ver in de twintigste eeuw zal het voor veel kerkgaande jeugd het enige naakte volwassen vlees zijn geweest dat ze regelmatig zagen.

Klassieke bordjestekst bij een kunstwerk in het museum: ‘Toen dit gemaakt werd in 1863/1913/1997, vond men dit lelijk, walgelijk, werd de kunstenaar bespot en veroordeeld.’ Edouard Manet met zijn Olympia, een brutale hedendaagse prostituee; Marcel Duchamp met zijn urinoir, zo uit de fabriek; Andres Serrano met de foto van een plassende gekruisigde Christus en een vrouw die een man in de mond plast. En kijk ons nu eens genieten. Zand erover, deze kunst heeft de geschiedenis overleefd, de beelden getuigen nu van een eigenzinnige blik van de kunstenaar en van een andere reactie dan de huidige. Niet dat elk schokkend beeld meteen kunst is, laat staan goede, dat bepalen de toeschouwers, de galeries, de kritiek -soms meteen, soms later pas. Onschuldige kunst, bijvoorbeeld met beelden van naakte jonge kinderen, wordt vaak (steeds vaker misschien) als kinderporno bestempeld. In dat geval is het bijna altijd, net als bij de fresco’s van Michelangelo, de toeschouwer degene wiens fantasie op hol slaat, niet de maker.

Zo komen we bij de kunstenaar, het brein, de maker én degene die bepaalt wat we zien. Die hand, verbeelding en blik was tot ver in de twintigste eeuw mannelijk – niets meer aan te doen. Hanssen heeft het over een ‘shockerende mannelijke blik’ en schermt meteen met #MeToo. Gelukkig is een blik niet voldoende voor grensoverschrijding of machtsmisbruik, daarbij gaat het om een actieve handeling. En o ja, vrouwen kijken ook naar naakt.

Hanssen wil opkomen voor het schildersmodel, dat in zijn ogen gedwongen werd zich in de fantasie van de man te wurmen. Hanssen gooit daarmee feminisme en de #MeToo-beweging op één hoop met preutsheid. Alsof feministen tegen naakt zouden zijn.

Sommige kunstenaars hebben inmiddels last van de verminderde tolerantie. Michael Kirkham, die veel naakten schildert, verklaarde vorige week nog in Het Parool: “Als het zo doorgaat, kun je als witte man binnenkort niets meer schilderen. Geen vrouwen in ieder geval, en al helemaal niet in aanstootgevende positie.” Let wel: Kirkham schildert uit het hoofd, zonder modellen.

Met naakte kinderen ligt het nog gevoeliger. In Berlijn werd museumdirecteur Demandt van de Alte Nationalgalerie in 2014 spontaan recalcitrant toen als gevolg van de kinderpornozaak rond politicus Sebastian Edathy het tonen van kunst met naakte kinderen ter discussie kwam. Die kunst zou, zo beweerde Edathy, hem hebben aangezet tot het verzamelen van kinderporno. Demandt haalde een schilderij dat Lovis Corinth maakte van zijn naakte zoon en vrouw uit het depot en hing het op: alleen zo kon iedereen zien dat een vader die zijn naakte zoon schildert ook onschuldig kan zijn. En dat de veroordeling daarvan bij de toeschouwer ligt.

Over de mannelijke blik hebben kunsthistorici al veel gezegd. Linda Nochlin schreef in 1971 haar beroemde artikel ‘Why have there been no great women artists?’ Antwoord: omdat vrouwen simpelweg de toegang niet hadden tot de opleiding en ook daarna uitgesloten waren van kunstenaarsverenigingen en tentoonstellingen. Opvallend: juist het naakt zat hun daarbij dwars. Vrouwen leerden weliswaar tekenen, maar tot aan het begin van de twintigste eeuw zat een kunstcarrière er niet in: ze mochten niet naar naaktmodel schilderen want dat zou hen maar in de war brengen. Het ontbrak hun daarom aan anatomische kennis en oefening, ze werden alleen daarom al niet voor vol aangezien. Mannen mochten op de academie trouwens tot rond 1850 ook geen vrouwelijke modellen tekenen, wel in kleinere kring, met of zonder docent.

Modellen zoals Breitners Geesje Kwak kwamen vaak uit het armste deel van de bevolking, en verdienden voor het poseren meer geld dan voor hun gebruikelijke werk – ze kon waarschijnlijk met dat geld emigreren naar Australië. Hoewel er vast kunstenaars zijn geweest die tijdens het modelschilderen misbruik maakten van de situatie, is het ondoenlijk en kinderachtig zonder bewijs alle naaktschilderijen te voorzien van waarschuwingen voor de kijker.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

En dan nog: laten we niet vergeten dat een kunstwerk, hoe realistisch ook geschilderd, hoe nauwkeurig geënsceneerd, fictie is. Net als bij literatuur is bij beeldende kunst de grens tussen feit en fictie troebel. In een roman is de schrijver niet de ikpersoon. En zo is het beeld zelden een directe weergave van de werkelijkheid zoals de kunstenaar die zag, hij (en later zij) speelt daarmee, geeft zijn interpretatie, zijn uitsnede, maakt er een nieuw perspectief mee. Kunst.

Soms gaat de kunstenaar wél de fout in. Egon Schiele werd verdacht van seks met een minderjarige. Picasso, Dalí en Gauguin waren geen heiligen in hun omgang met vrouwen. Dat verhaal mogen musea gerust vertellen, verfrissend zelfs naast al die gepolijste reclametaal. Dat betekent nog niet dat daarom de kunst overboord moet. De toeschouwer zou verstandig genoeg moeten zijn om die twee dingen, de grensoverschrijdingen en de kunst, uit elkaar te houden.

Portretschilder Chuck Close (1940) is nu beschuldigd van seksueel overschrijdend gedrag, hij zou zijn modellen ‘vieze taal’ hebben toegeroepen. De National Gallery in Washington heeft daarom een geplande expositie afgelast. Krampachtig en nergens voor nodig, láát er maar debat komen. Net zoals we de films van Roman Polanski en Woody Allen, ondanks de verdenking van misstappen van de regisseurs, niet schrappen uit de canon.

Hetzelfde geldt voor kunst gemaakt voor totalitaire regimes – kunst die vaak sowieso eerder wonderlijk dan goed is. Van Willy Vandersteen, geestelijk vader van Suske en Wiske, staat vast dat hij anti-semitische cartoons tekende. Moet tante Sidonia daarom in de ban? Nee natuurlijk. Censuur is voor dictators, niet voor uitgevers, musea of andere cultuurpodia.

Goede kunst roept emoties op, prettige en minder prettige, en laat ons daarmee meer begrijpen over onze eigen menselijke beperkingen, dromen en blokkades. Musea moeten daarom zoveel mogelijk wegblijven van morele oordelen, alle hoeken van het spectrum tonen, desnoods hedendaagse kunstenaars op die geile oude bokken laten reageren. Als het werkelijk te ver gaat is het oordeel aan de rechtbank.

En als het de bezoeker toch te gortig wordt, kijkt-ie maar de andere kant op. Dat vinden schilderijen geen enkel probleem.