(Gepubliceerd in Trouw, 12 juli 2017)
De Documenta in Kassel kreeg al veel kritiek. ‘Te politiek’, ‘te veel conservatoren, te weinig kunst’. Deze editie van de vijfjaarlijkse tentoonstelling van hedendaagse kunst is inderdaad geen licht verteerbare kost. En toch: ga er vooral heen. Een bespreking in zeven punten.
1. Origineel is dit kunstwerk niet
De meeste documenta’s hebben een duidelijke, uitgesproken standpunt, deze editie, zo lijkt het, niet. De organisatie noemt het motto, ‘Leren van Athene’, ook na bijna honderd dagen nog steeds een ‘werktitel’, de namen van de 160 deelnemende kunstenaars zijn niet op een officieel moment bekendgemaakt (maar waren wel te ontdekken in de vele publicaties vooraf), en in plaats van alleen in Kassel begon de manifestatie al in april in Athene. (zie hier mijn bespreking van dat eerste deel) In Kassel ontbreekt bovendien een duidelijke hoofdlocatie. Tot nu toe was het Fridericianum, het in 1779 voltooide gebouw aan het Friedrichsplatz in het centrum van Kassel, bij elke documenta het hoofdgebouw van de manifestatie. Daar werd, sinds de eerste editie in 1955, met behulp van speciaal gemaakte nieuwe kunstwerken, duidelijk wat de conservator met de tentoonstelling wilde. Deze keer is het anders: de ruimte is gevuld met de collectie van het museum voor moderne kunst in Athene, het EMST, veelal middelmatige kunst die soms ‘al’ vijftig jaar oud is. Daarmee is het zo niet-documenta-achtig dat die keuze toch een statement moet zijn, namelijk, net zoals bij de opening in in Athene werd gezegd: ga niet uit
van wat je gewend bent, vergeet alles wat je weet. Op het centrale plein zelf, het Friedrichsplatz, staat wél een speciaal documenta-kunstwerk: het ‘Parthenon van boeken’ van de Argentijnse kunstenares Marta Minujín. Het is een tempel, precies zo groot als het Parthenon in Athene, die bekleed is met boeken die in de loop van de geschiedenis verboden zijn (geweest). Geen bijzonder mooi of origineel kunstwerk, het gaat om het concept. Uit een lijst van zo’n 70.000 titels kon het publiek vanaf vorig jaar eigen boeken doneren, aan het eind van de tentoonstelling zullen de boeken worden uitgedeeld. Nu is het Parthenon-kunstwerk niet alleen een manifestatie tegen het verbieden van boeken, het staat ook op de plaats waar de nazi’s in 1933 tweeduizend boeken hebben verbrand. En, om het symbool compleet en internationaal te maken, heeft Minujín het kunstwerk al eerder uitgevoerd, in 1983 in Buenos Aires, kort na de val van de Argentijnse militaire junta. Zo’n ketting van met elkaar verbonden historische symbolen die misschien wel sterker zijn dan het kunstwerk zelf, is typerend voor deze documenta: het standpunt zit besloten in die geschiedenis. En is dus nogal lastig te benoemen, laat staan zichtbaar te maken in een kunstwerk.
2. Alle rottigheid is uw schuld
Veel toelichtingen bij de aan deze documenta deelnemende kunstenaars beginnen zo: ‘X is geboren in de buitengebieden van Y, hij maakt deel uit van de oorspronkelijke bewoners. Die groep werd of wordt onderdrukt/uitgemoord en nu zet deze kunstenaar zich met zijn/haar kunst in voor meer erkenning van die onderdrukking. (In één geval is de kunstenaar transgender en door een ongeluk ook nog zijn/haar armen verloren.)’ In Kassel is het politieke engagement duidelijk aanwezig. Adam Szymczyk, de hoofdconservator van deze documenta, heeft samen met zijn conservatoren gekozen voor onbekende kunstenaars die vaak van buiten de rijke westerse wereld komen. Een nobel streven: de kunstwereld wordt nog steeds gedomineerd door Europese en Noord-Amerikaanse kunstenaars, terwijl er in de rest van de wereld uiteraard ook kunst wordt gemaakt. Maar in Kassel komen veel geselecteerde kunstenaars wel van érg ver buiten de kunstwereld. Zijn het kunstenaars, of zijn het activisten die
hun boodschap in een slechtzittend kunstjasje hijsen? Neem de installatie van de Spaanse Daniel García Andújar, waarbij een legpuzzel van Picasso’s beroemde schilderij Guérnica in de war in een vitrine ligt. Het blijkt onderdeel te zijn van een groter, ingewikkeld project met veel documenten en boeken, maar dat wordt pas na veel lezen duidelijk. Of het enorme doek van de
Austrialiër Gordon Hookey, ‘Murriland!’, over de onderdrukking van Aboriginals, dat meer weg heeft van een informatiebord dan van een kunstwerk, zoveel toelichting staat erop geschreven. Nog verder gaat het bij de reconstructie van de moord op Halit Yozgat, in 2006 in een internetcafé in Kassel, die bij de NSU-moorden bleek te horen. Is die
reconstructie een kunstwerk of zijn het politieke boodschappen? Net iets te vaak is sprake van het laatste, waarbij de westerse bezoeker ook vaak simpelweg de boodschap meekrijgt dat hij of zij ‘schuldig’ is aan alle ongelijkheid.
3. Twee Documenta’s is te veel
De keuze van een tweede locatie voor de documenta, waar de tentoonstelling bovendien al op 8 april begon (en aanstaande zondag, naar honderd dagen, sluit) leidde vooral in Kassel tot verontwaardiging. Was documenta niet vergroeid met de stad in het midden van Duitsland, en had Arnold Bode (1900-1977), de oprichter van de documenta, niet heel expliciet gekozen voor Duitsland, om daar in 1955 de onder de nazi’s als ‘Entartete Kunst’ omschreven kunst te tonen? Hoewel de Athene-editie verfrissend was, en het er in elk geval voor heeft gezorgd dat de Griekse hoofdstad eindelijk een bruikbaar museum voor moderne kunst heeft, zijn de praktische bezwaren bij zo’n tentoonstelling in twee delen overduidelijk. Zelfs van de critici heeft maar een klein deel beide locaties bezocht, het grote publiek – de organisatie rekent op een miljoen bezoekers – zal dat niet lukken, zeker niet met de concurrentie van én een Biennale in Venetië én een grote beeldententoonstelling in Münster. En dat is extra jammer omdat vrijwel alle kunstenaars zowel een kunstwerk in Athene als in Kassel hebben gemaakt, kunstwerken die vaak nauw op elkaar aansluiten.
4. De bewegwijzering is ook hier niet best
Net als in Athene is ook in Kassel gekozen voor locaties op onverwachte plaatsen. Was er bij de vorige documenta’s veel kunst te zien in het grote landschapspark, de Karlsaue, deze keer is die nagenoeg leeg, en is de kunst vooral te vinden in de armere noordkant van de stad. Wie aankomt met de trein, kan direct vanaf het stationsplein de diepte in, naar een in onbruik geraakt perron. Er zijn uiteraard kunstwerken te zien, installaties van bijvoorbeeld het Zuid-Afrikaanse collectief iQhiya, van een klaslokaal, handgeschreven briefjes en daarachter een korte film waarin een Zuid-Afrikaanse schoolklas boos wordt op de docent – de betekenis is onduidelijk. Via een trap loop je naar beneden, naar het spoor, en via dat spoor kan je zo richting de Neue Neue Galerie lopen, een ongebruikt deel van het 
postkantoor waar een van de grotere tentoonstellingen is te zien. Qua bewegwijzering – die in Athene belabberd was – heeft de organisatie wel het een en ander geleerd, maar nog steeds zijn er van sommige locaties meerdere adressen in omloop. Een fiets, op verschillende plaatsen te huur, is daarom praktischer dan het openbaar vervoer.
5. U kunt misschien lachen om nazi’s
In de Neue Galerie, dichtbij het Friedrichsplatz, is de meest historische tentoonstelling te zien. Weer eentje waarbij een web van meerdere verhaallijnen is geweven – van de Tweede Wereldoorlog, de roofkunst van Gurlitt, naar slavernij en de performances van voormalig porno-actrice Annie Sprinkle. Maar hier hóef je je niet in alle verhaallijnen te verdiepen, je kunt ook, het klinkt bijna onbehoorlijk, naar de kúnst kijken. Want die is er gevarieerd en soms gewoon goed. Er zijn schilderijen van Ludwig Emil Grimm, de onbekendere broer van de sprookjesverzamelaars Jacob en Wilhelm. Mysterieuze schilderijen uit het midden van de negentiende eeuw van ‘vreemdelingen’ die in de buurt van Kassel kwamen. Natuurlijk is er een verwijzing naar Joachim Winckelmann, de kunsthistoricus die aan het eind van de zeventiende eeuw het Griekse schoonheidsideaal van de witte marmeren beelden naar Duitsland en de rest van de wereld bracht, en degene die het idee van een opkomst, hoogtepunt en neergang van een kunststroming introduceerde. Toch is Winckelmann maar een zijfiguur, een voetnoot vergeleken met de veel overheersender ideologie van Marx, die overal in de teksten en in de keuze voor de kunstenaars terug te 
vinden is – zo is er bij een tekening van Gustave Courbet uit 1868, van een bedelaar die een almoes geeft aan een kind, de suggestie dat de kunstenaar het idee van alternatieve economieën voorstelt – op z’n minst een beetje ver gedacht. En dan is er, geheel onverwachts, iets te lachen, al is het wel een beetje moeizaam: een muur is volgehangen met portretten van nazi-kopstukken. ‘Real nazis’ heet het werk van
de Poolse Piotr Uklanski, alleen het portret in het midden heeft een rood kruis – het portret van Adolf Hitler.
6. De films zijn niet best
Naast de installaties, verspreid over die verschillende locaties, zijn er ook nog allerlei schaduwkunstwerken ‘bezig’. Afgelopen zondag kwamen vier ruiters aan in Kassel, nadat ze op 9 april vanuit Athene zijn vertrokken. Via Macedonië, Servië, Kroatië, Slovenië en Oostenrijk bereikten ze Duitsland via over zoveel mogelijk historische post- en handelsroutes. Er zijn, net als in Athene, ook in Kassel performances te zien, vaak maar een paar dagen lang. En er zijn uiteraard in de tentoonstellingen, naast de installaties, objecten, schilderijen en tekeningen ook films. Sommigen draaien in aparte bioscopen, een groot aantal is te zien tussen de andere werken. En helaas lijkt ook hierbij niet te zijn geselecteerd op kunstzinnige kwaliteit, maar op inhoud – het zijn net iets te vaak documentaires die net zo goed in een actualiteitenrubriek getoond zou kunnen worden.
7. En toch is Documenta de moeite waard
Er is nogal wat op te merken bij deze editie van documenta. Dat betekent niet dat de manifestatie niet interessant is of dat de conservatoren hun werk slecht hebben gedaan. De politiek-geëngageerde boodschap ligt er soms sterk bovenop, iets meer luchtigheid en vooral schoonheid was prettig geweest, documenta 14 presenteert een visie op kunst die misschien niet iedereen kan bekoren. Tegelijkertijd laat de tentoonstelling zien dat beeldende kunst veel meer kan zijn dan een hol spektakelstuk, en dat de discussie over wat wel en niet goed is, nog lang niet is beëindigd.
Documenta 14 is tot 17 september in Kassel te zien, de tentoonstelling in Athene eindigde 16 juli. Toegangskaarten zijn ter plekke te krijgen. Meer informatie: documenta14.de