Een kerk is vaak meer dan een plek voor gelovigen. Het Stedelijk Museum in Alkmaar laat zien hoe de Laurenskerk, nu 500 jaar oud, de omgeving bepaalt.
(gepubliceerd in Trouw, 22 maart 2018)
Aan het woord ‘skyline’ kleeft moderniteit. Wolkenkrabbers die zich aan de horizon verdringen, daartussen misschien nog een brug of een ander herkenbaar silhouet. Toch is de skyline als idee veel ouder dan de wolkenkrabber. Vroeger had een stad geen serie hoge gebouwen nodig om een herkenbaar silhouet te hebben, één was genoeg. De Groningse Martinitoren vertelt reizigers al eeuwen van kilometers afstand dat dáár de stad is, als een baken op zee. Hetzelfde geldt voor de Grote of Sint-Laurenskerk van Alkmaar. In het vlakke Noord-Hollandse polder- en duinlandschap steekt de kerk zelfs zonder toren ver boven de horizon uit.
Deze kerk is jarig: 500 jaar geleden werd het gebouw voltooid: 35 meter hoog, 85 meter lang. Het Stedelijk Museum, twee minuten lopen van de kerk, viert die verjaardag met een bescheiden tentoonstelling over de buiten- en binnenkant van het gebouw. Er staan twee klassieke kunstenaars op het affiche: Ruysdael en Saenredam. Van die laatste kennen we de statige kerkinterieurs die hij in acht Nederlandse steden maakte: grote, sobere ruimtes die ‘perspectieven’ heten. Hij maakte zo’n vijftig schilderijen, waarmee je als voorname eigenaar in gedachten de ruimte zelf kon betreden. Sommige kunstenaars zogen de ruimte uit hun duim, Saenredam bleef trouw aan het uiterlijk van bestaande kerken.
Al eeuwen bezit Alkmaar één imposant doek van het interieur van de Laurenskerk, ongedateerd en anoniem. Saenredam schilderde altijd op paneel, kon het toch van hem zijn? Pas in 1910 doken in een Weens museum twee tekeningen van Saenredam op met precies hetzelfde perspectief. De specialisten denken nu dat Saenredam wel de compositie voor zijn rekening nam, maar dat een tweede kunstenaar, wellicht pas na de dood van Saenredam in 1665, het doek voltooide.
In de tentoonstelling hangt het enorme doek recht tegenover een net zo grote foto, gemaakt in 2017 door fotograaf Karin Borghouts, vanaf dezelfde plaats als waar Saenredam zijn tekening maakte. De galerij links, het houten dak, zelfs de lange verticale strepen van de kandelaars zijn bijna onveranderd. Wonderlijk te zien hoeveel er in 450 jaar hetzelfde bleef.
Nieuwbouw
Vooral omdat er rondom de kerk zo veel lijkt te zijn veranderd. Of toch niet? Op hedendaagse foto’s en korte filmpjes laat fotograaf Hans van der Meer zien hoe de kerk nog steeds het gezicht van Alkmaar bepaalt, zelfs als je op de parkeerplaats van een supermarkt tussen de nieuwbouw van de jaren tachtig staat. En hoe het licht, dat sprankelende Noordhollandse waterlicht, ook nu nog de kerk en omgeving tot leven wekt.
De meeste aandacht in de tentoonstelling gaat terecht naar de schilderijen van Salomon van Ruysdael (ca. 1600-1670). Dertien keer zette hij de Alkmaarse Grote Kerk in een landschap. Vorig jaar wist het museum als eerste Nederlands museum een van die schilderijen te verwerven. Samen met zeven bruiklenen uit de hele wereld vormen die gezichten op de stad het hart van de tentoonstelling.
Ruysdael, geboren in Naarden, woonde eerst in Haarlem. Vanaf 1644 zorgde hij voor de kinderen van zijn overleden broer, die hem ook zijn huis in Alkmaar naliet. Salomon maakte meer dan zeshonderd schilderijen, waarschijnlijk grotendeels voor de vrije markt. Niet om te laten zien hoe vernieuwend zijn blik was, je zou het nu routinestukken noemen: een vaste compositie van een groepje bomen op de voorgrond, een rivier die schuin naar de horizon stroomt, mensen die ergens mee bezig zijn. Erboven een fraaie wolkenlucht – nee, niet die beroemde van zijn zoon Jacob, maar toch niet onaardig.
In het museum hangen nu acht Laurenskerken van Ruysdael voor het eerst bij elkaar. Drie keer stond de kunstenaar op dezelfde plek, alleen de mensen zijn anders en de jaargetijden verschillen. Ruysdael draaide rond de stad, gaf de kerk een stille rol op de achtergrond. En maakte hem zo tot een schim die je van veraf herkent als een goede vriend.
Ruysdael en Saenredam
De tentoonstelling ‘Ruysdael en Saenredam in Alkmaar’ is nog tot 10 juni in Stedelijk Museum Alkmaar te zien. De catalogus kost 17,95 euro. Vanwege het 500-jarig jubileum van de Grote of Sint-Laurenskerk zijn meerdere tentoonstellingen en evenementen georganiseerd in en om de kerk, zie grotekerk-alkmaar.nl