Het stond al jaren op het programma van het Amsterdamse Stedelijk Museum – de tentoonstelling was een idee van voormalig directeur Gijs van Tuyl. Maar dat de Malevichtentoonstelling de eerste echte uitschieter zou zijn voor het Amsterdamse Stedelijk Museum komt toch nog onverwacht.
Het Stedelijk heeft al jaren de grootste collectie schilderijen van Kazimir Malevich buiten Rusland (zie kader). Maar daarvan is een deel altijd al te zien in de vaste opstelling. En net voor de val van het IJzeren Gordijn, in het voorjaar van 1989, was er die grote Malevich-tentoonstelling die nog steeds nagalmt op het Museumplein. Tóen waren het de bruiklenen van de staatsmusea van ‘Leningrad’ en Moskou die een panorama op het veelzijdige oeuvre van Kazimir Malevich mogelijk maakten.
Nu, bijna 25 jaar later, is dat panorama nog grootser geworden. Dankzij een greep uit de eigen collectie – waarin zich ook veel tijdgenoten bevinden -, bijzondere bruiklenen van over de hele wereld en de collecties van twee Russische bannelingen, George Costakis en Nikolai Khardzhiev. Hun vroege verzamelwoede redde talloze schilderijen, papieren, schetsen en foto’s van de Russische avant-garde van de ondergang.
De conservatoren hebben er een meesterstuk van gemaakt door zoveel mogelijk op de achtergrond te blijven, en ‘simpelweg’ de historische en artistieke kaders aan te geven. Met een klassieke opbouw, die begint met een tijdslijn met de belangrijkste data uit het leven van Malevich (geboren in 1879 in Kiev, schildert in 1915 ‘Zwart vierkant’, overleden aan kanker in 1935 in Leningrad), en daarna een chronologisch overzicht in twaalf hoofdstukken met heldere toelichting in de zalen.
De grootste kracht zit nog altijd in de kunstwerken zelf, zeker hier. Malevich is één van de kunstenaars die in 1913 de kunstwereld deed schudden met zijn radicale standpunten. Dat die schok niet onverwachts was, maar een lange aanloop had, wordt duidelijk uit de eerste zalen. Malevich volgde in Moskou (1904-1910) in ras tempo alle gangbare stromingen: Impressionisme, Fauvisme, Cubisme, steeds meer naar het absolute nulpunt.
In 1913 werkte Malevich met drie andere progressieve kunstenaars aan de opera ‘Overwinning op de zon’, een theater waarin de traditionele kunst vaarwel wordt gezegd. Later zou Malevich beweren dat hij dan al zijn beroemde ‘Zwarte vierkant’ maakte. ‘Later’ beweerde de kunstenaar namelijk wel meer over zijn eigen leven – zijn autobiografische schetsen, gepubliceerd vanaf eind jaren twintig, zijn een van de redenen dat Malevich al snel werd gezien als een van de twee grondleggers van de moderne kunst – de andere was Marcel Duchamp.
Inmiddels weten we uit de bewaarde brieven dat Malevich zijn eerste ‘zwarte vierkant’ maakte in 1915. Dat werk is zo fragiel dat het zelfs deze keer niet uit Rusland kon komen. Jammer, want daar schemeren onder het zwarte vlak nog de kleuren die hij met de donkere verf verduisterde. Maar een zwart vlak is een zwart vlak, vond Malevich zelf ook al, en in 1929 schilderde hij er nog een. Het prijkt hoog in de hoek van twee ingezette wanden in de vijfde zaal, eronder hangen net als in 1915 de werken die we kennen als ‘supprematistisch’, letterlijk ‘de prioriteit hebbend’. Volgens Malevich moest de kunstenaar los van de werkelijkheid komen, los van het schilderen van ‘dingen’. Het zwarte vlak was het ikoon en nulpunt van waaruit de nieuwe kunst kon ontstaan – niet voor niets heette de tentoonstelling in 1915 ‘0,10 Laatste futuristische tentoonstelling’. In tegenstelling tot de traditionele kunstgeschiedenis, waarin opkomst, bloei en verval elkaar horen op te volgen, koos Malevich voor het nulpunt als piek. Onder het vierkant toont een ‘collage’ van schilderijen prachtige variaties op de bekende kleurvlakken die Malevich schijnbaar willekeurig naast elkaar plaatste – zoals de opvallend organische ‘traan’ bij ‘Supremus nr. 55’, uit het verre Krasnodar.
Maar vanaf 0,10 kan je nog lager gaan. Dat gebeurt bij de ‘wit-op-wit-schilderijen’, waarvan alle vier nog bestaande werken bij elkaar zijn gebracht in het Stedelijk. Van daaruit ontstaan kruizen en ‘bewegende vlakken’, vlakken die aan een kant overgaan in het wit.
Hoewel Malevich falikant tegen politieke samen- of tegenwerking was, kreeg de Sovjetstaat toch invloed op zijn werk: vanaf 1922 moest hij terug naar de figuratieve kunst. Sommige werken voorziet hij zelfs van een veel vroegere datum, zoals bij de ‘Zussen’, een impressionistisch schilderij dat in 1930 dateerde als 1910. Het zijn die laatste werken die misschien nog wel het meest tot de verbeelding spreken: ondanks de herkenbaarheid van een beeld zoals dat van ‘Man en paard’ zie je er een concentratie in die de vroegere ‘fauvistische’ werken ontberen. Tegelijkertijd maakt hij ook portretten: helder, scherp, maar onmiskenbaar impressionistisch.
Malevich overlijdt in 1935. Bij de begrafenis hangt boven de kist het zwarte vierkant: hij kon voorgoed terugkeren naar zijn zwarte niets, dat tegelijkertijd alles was.
‘Kazimir Malevich en de Russische avant-garde’, tot 2 februari 2014 in het Stedelijk Museum, Amsterdam, daarna in Bonn (Bundeskunsthalle) en Londen (Tate Modern).
vijf sterren
De collectie Malevich van het Stedelijk is wereldberoemd. Maar die daar ook hoorde, werd lang betwist. Een overzicht.
1927: Malevich doet mee aan een tentoonstelling in Berlijn. Hij laat de daar getoonde werken achter bij een bevriende architect, Häring, om ze later in het Westen te kunnen exposeren en verkopen. Malevich mag bij terugkomst in de Sovjet-Unie het land niet meer uit.
1935: Malevich overlijdt.
1943: Häring vlucht vanuit Berlijn naar München, met de werken van Malevich
1951: Willem Sandberg, directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam, bezoekt Häring, en geeft aan dat hij de collectie wil lenen voor een tentoonstelling, Häring weigert
1957: Häring geeft toe aan Sandbergs verzoek, met een huurkoop-regeling: gedurende 10 jaar zal het museum jaarlijks tienduizend mark betalen.
1958: Häring overlijdt. Het museum betaalt het volle bedrag ineens, en is eigenaar van 36 schilderijen en gouaches (waterverfschilderijen), daarnaast tekeningen en instructiekaarten
1991: Het Stedelijk krijgt vanuit Rusland het verzoek een deel van de collectie terug te geven aan de familie – Malevich had zijn werken immers niet aan Häring verkocht, hij had ze slechts in bewaring gegeven
2003: het Stedelijk stelt 14 werken van Malevich in de VS tentoon. De erven claimen nogmaals het eigendom
2008: Het Stedelijk en de erven Malevich komen tot een schikking: 5 schilderijen gaan terug naar de famile, de overige werken mag het museum houden.