Fotograaf, journalist en uitvinder Nadar zou in 1865 met zijn reusachtige luchtballon vanaf Amsterdam opstijgen. Het liep uit op een teleurstelling.
(eerder verschenen in Trouw, 10 mei 2016)
Zo’n vijftigduizend mensen hadden zich op maandagmorgen 11 september 1865 verzameld bij het Amsterdamse Paleis voor Volksvlijt. Ze verwachtten een spektakel: de beroemde fotograaf-uitvinder Nadar, pseudoniem van Gaspard-Félix Tournachon, zou er die middag opstijgen met zijn reusachtige luchtballon ‘Le Géant’, de reus. De Nieuwe Rotterdamsche Krant had een jaar eerder bericht over hoe het gevaarte in Brussel te zien was geweest. Dat er een garnizoen van ‘vijfhonderd soldaten’ nodig was geweest om de ballon van 10 tot 4 uur ‘s middags vast te houden terwijl hij langzaam met gas werd gevuld. Die ballon vertrok pas om half zeven ‘s avonds, met aan boord een aantal betalende gasten en zo’n vijftig exemplaren van een gedichtenbundel van Victor Hugo met anti-keizerlijke lading ‘om over Frankrijk uit te strooien’.
Luchtballonnen waren al bijna een eeuw bekend, in 1783 was de eerste heteluchtballon in Frankrijk opgestegen, onbemand nog, op 2 maart 1774 lukte het Jean-Pierre Blanchard om heelhuids van ‘boven de wolken’ terug te keren. Ook in Nederland werd er volop geëxperimenteerd met het nieuwe ‘wetenschappelijke instrument’, zoals het gezien werd. In de tentoonstelling in Haarlem (zie kader) is een zijden fragment te zien van een heteluchtballon uit 1784, uit de collectie van het Rijksmuseum. Al in april van dat jaar probeerden vier leden van het genootschap Felix Merites met de beschilderde luchtballon op te stijgen, maar de poging mislukte. Het was niet de enige mislukte poging – en dat maakte het kijken naar de luchtreizigers natuurlijk alleen maar spannender. Het grootste probleem was, en bleef, de onbestuurbaarheid van de vaartuigen.
Dat het gezelschap dat in 1864 met Nadars Géant vanuit Brussel uiteindelijk al in Ieper landde, dus nog vóór de Franse grens, maakte Nadar weinig meer uit. De ballononderneming van Nadar was immers in de eerste plaats een manier om publiciteit te krijgen, en zo geld in te zamelen voor een ander, nog te ontwikkelen, luchtvaartuig. Nadar (1820-1910) is tegenwoordig vooral bekend vanwege zijn chique portretfoto’s van beroemde tijdgenoten – Charles Baudelaire, actrice Sarah Bernhardt, de eerder genoemde Victor Hugo en vele anderen, maar fotograaf was maar één van zijn vele beroepen. Nadar had medicijnen gestudeerd, was journalist, tekende karikaturen voor het ‘Journal Amusant’, en was bovendien erg geïnteresseerd in uitvindingen – en niet alléén om zijn geldzorgen te verlichten.
Na een, naar eigen zeggen ‘inspirerend gesprek’ met Victor Hugo over het feit dat vogels, die zwáárder zijn dan lucht, wél kunnen sturen, en luchtballonnen niet, startte Nadar in 1863 een onderneming met de lange naam ‘Société d’encouragement de la navigation aérienne au moyen plus lourd que l’air’ – een vereniging die de luchtvaart aanmoedigt met middelen die zwaarder zijn dan lucht. Vanaf zijn foto-atelier en -winkel aan de Boulevard des Capucines gaf de vereniging een tijdschrift uit, ‘L’Áeronaute’, en al snel waren er zo’n 600 leden. Om de ideeën, die tijdens de vergaderingen ontwikkeld werden, uit te voeren, was geld nodig, veel geld. Nadar wilde dat inzamelen met de allergrootste luchtballon ooit, die meteen ook ‘de laatste’ zou zijn. Iedere stad ter wereld zou zo geld kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van de luchtscheepvaart. De ballon kwam er, en werd inderdaad, met zestig meter hoogte, de grootste ooit gemaakt. De eerste reis was op 4 oktober 1863, vanaf het Champ de Mars in Parijs, daar waar nu de Eiffeltoren staat. Naast Nadar en drie bemanningsleden gingen er twaalf passagiers mee, die elk duizend francs hadden betaald. Ze waren optimistisch over hun eindbestemming: ze hadden paspoorten en reisdocumenten mee voor heel Europa. Helaas, ze landden al na vijf uur vliegen, op 45 kilometer van Parijs.
En zo kwam ook Amsterdam op de lijst van steden waar ‘Le Géant’ zou opstijgen. Zoals kunsthistoricus Robert Verhoogt in zijn boek ‘De wereld vanuit een luchtballon’ (2013) beschrijft, ging de voorbereiding niet erg soepel. Oorspronkelijk was het evenement gepland op 10 september. Maar dat was een zondag, en de zondagsrust zou met de toeloop van het publiek verstoord worden, zo vreesden de opstellers van een petitie. Het protest werd gehoord, het evenement een dag verplaatst, naar maandag.
De mand waarin Nadar in zijn Géant zou wegvaren, had zes vertrekken. Een slaapkamer voor Nadar, eentje voor drie gasten, een voorraadkamer, een toilet, een drukkerij voor het afdrukken van ‘reclamemateriaal’, en een donkere kamer. Nadar had namelijk ook grote verwachtingen van het fotograferen vanuit de lucht, met het oog op het maken van landkaarten en voor militaire doeleinden.
Voor het fotograferen van Nederland van boven ontbrak Nadar de tijd. En de weersomstandigheden zaten ook niet mee. Die maandagmorgen, 11 september, kregen de toegestroomde bezoekers – allen voorzien van entreebewijs – te horen dat Nadar niet zou opstijgen, het was te slecht weer. Het voorspelde feest veranderde in chaos, want het publiek wilde zijn geld terug. Drie dagen later vertrok de ballon alsnog. Er waren zo’n honderdduizend mensen bijeen gekomen om het opstijgen te bekijken. Nadar rekende, gezien de windrichting, op een landing in Schotland of Duitsland, maar ook deze keer had hij te hoog ingeschat. Hij landde in de Haarlemmermeer, ongeveer op de plaats van de huidige luchthaven Schiphol.
Vanwege de vele ‘tegenvallende’ eindbestemmingen, en enkele ongelukkige landingen, kreeg Nadar naast veel aandacht, ook veel negatieve publiciteit, en de kosten waren gigantisch. Na het ‘optreden’ in Amsterdam zou Nadar zich terugtrekken uit de ‘Société’ met de lange naam, hij was opnieuw failliet. In totaal zou Nadars monsterballon slechts zeven keer opstijgen, en in de zomer van 1867 voor de laatste keer. Nadar keerde terug naar de fotografie, en naar andere kunstvormen: in 1874 zou hij zijn atelier openstellen voor de eerste tentoonstelling van de Impressionisten.
Tentoonstelling ‘De Luchtballon’ in Teylers museum, Haarlem.
Van de eerste Nederlandse aankondigingen over de ‘Lugtweegkundige Bol’ tot twee échte hedendaagse luchtballonnen en een virtuele ballontocht met een 3d-bril, in Haarlem is een compact overzicht te zien van de ontwikkeling van de techniek en de reacties erop door karikaturisten. Centrum van de tentoonstelling is het ‘bakje’ dat Nadar onder z’n ballon had hangen, op ware grootte nagebouwd. Binnenin zijn stereofoto’s te zien, driedimensionale beelden van het opblazen van de ballon op 14 september 1865 in Amsterdam. En bezoekers kunnen, net als Nadar zelf deed in die tijd, poseren achter een kleiner mandje, zodat het net lijkt alsof je hoog boven de wolken zweeft.
‘De Luchtballon’, tot 28 augustus in Teylers museum in Haarlem. teylersmuseum.nl