Peredvizhniki, oftewel ‘zwervers’, werden ze genoemd, de jonge generatie Russische kunstenaars die rond 1870 persoonlijker onderwerpen kozen voor hun schilderijen. Voor het eerst is hun werk nu in Nederland te zien.
Volledig gekleed staat het stel in de branding, hand in hand. Hij in keurig kostuum, zij, aan het silhouet van haar jas te zien, strak ingeregen in een korset. De golven stromen over hun voeten en benen, de wind rukt haar hoed bijna van haar hoofd, hij spreidt zijn armen wijd omhoog en ze kijken elkaar glimlachend in de ogen. ‘Wat een vrijheid!’ noemde Ilya 
Repin zijn drie meter brede schilderij, alsof hij dat het stel zelf had horen roepen. Bijna de vrijheid van de beroemde ‘Ontwapenend’-poster van de PSP uit 1971, met de naakte vrouw met de koe in het weiland. Bijna.
Op het moment dat Repin dit doek schilderde, in 1903, lag het werk van hem en zijn Russische kunstenaarsvrienden goed in de markt. In 1870 hadden kunstacademiestudenten de Maatschappij voor Reizende Kunstexposities opgericht. Al snel werden ze ‘Peredvizhniki’ genoemd – de zwervers. In plaats van alleen maar in Sint-Petersburg en Moskou te exposeren, zoals de academie tot dan toe voorschreef, toonden ze hun werk namelijk in het hele land, tot aan Odessa en Warschau toe. Voor de kunstenaars was de verandering in onderwerp belangrijk: in plaats van mythologische of grootse historische voorstellingen kozen ze, mede geïnspireerd door de nieuwste literatuur, gebeurtenissen uit het dagelijks leven, landschappen en intieme scènes uit de Russische geschiedenis. Die strategie beviel niet alleen het grote publiek, ook de tsaren zagen de verering van de ‘gewone Rus’ als gunstig. Pas in 1923 zouden de Peredvizhniki hun laatste tentoonstelling hebben, al eerder werden ze door jongere generaties op hún beurt voor conservatief versleten.
Aan de bloeiperiode van deze Russische ‘zwervers’ wijdt het Drents Museum een tentoonstelling. 73 schilderijen van 35 kunstenaars uit de periode 1870-1900 uit het Russisch Staatsmuseum in Sint-Petersburg kwamen naar Assen. Aangevuld met geluids- en literatuurfragmenten is het een imposante introductie op dit in Nederland nog onbekende hoofdstuk uit de Russische kunstgeschiedenis.
De Nachtwacht van Rusland
In Rusland zijn de Peredvizhniki, onder aanvoering van Repin, al jaren weer populair. Repins ‘Wolgaslepers’ krijgt van Henk van Os zelfs het predicaat ‘De Nachtwacht van Rusland’. Maar hoewel het met zijn drie meter breed een indrukwekkend schilderij is, lijkt die grijsgedraaide marketingterm hier wat te veel eer. De groep door de zon gebruinde, armoedige mannen die een schip voorttrekken, met één oplichtende blonde jongeman die de sleepband van zich af lijkt te willen schuiven, staat wel heel pathetisch in het zonnige landschap. Ook andere schilderijen die in de tentoonstelling onder de noemers ‘Armoede en onrust’ en ‘Volksverhalen’ vallen, doen eerder denken aan een Russische variant op ‘Het kleine huis op de prairie’ dan dat ze overtuigen in originaliteit of techniek.
Dan de portretten – ook in de negentiende eeuw al het genre waar de Peredvizhniki volgens de critici in uitblonken. Een oude houtsnijder, bedachtzaam lurkend aan zijn pijp, een ‘onbekende vrouw’, betrapt terwijl ze wegdroomt in een stoel en zelfs het spottende schilderij van ‘de (kunst-)liefhebber’, die tussen zijn kunstschatten plaatjes in een kijker bewondert, het zijn allemaal overtuigende schilderijen van mensen van vlees en bloed, met een verstilling die je bij portretten zelden ziet.
Dichter bij de eeuwwisseling raakten ook de Peredvizhniki, die eerst nog redelijk ‘klassiek’ hun penseel hanteerden, beïnvloed door de moderne kunststromingen uit het Westen. Zo had Mikhail Nesterov voor het maken van ‘De vermoorde tsarevich Dmitry’ in 1899 duidelijk de pasteltinten van de Franse Symbolisten in zijn achterhoofd. Het onderwerp – het verhaal van de in 1591 op negenjarige leeftijd vermoorde zoon van Ivan de verschrikkelijke – en het landschap, met z’n berkenstammetjes en kerktoren op de achtergrond, is wel uitgesproken Russisch.
Fantasiewereld
En precies daar wringt het bij deze tentoonstelling – en dat maakt hem tegelijk razend actueel. We zien de idealen uit een fantasiewereld, zoals die onder de tsaren was uitgedacht. Het Russisch Staatsmuseum – in 1895 persoonlijk gesticht door Nicolaas II – heeft ook in Assen en in de door henzelf geschreven catalogus geen intenties om die fantasie te nuanceren. Op de tijdslijn in de tentoonstelling staat dus wel dat Alexander II in 1861 het lijfeigenschap afschafte, maar wordt niet vermeld dat hij etnische minderheden onderdrukte en dat de latere tsaren Joden systematisch discrimineerden, uithongerden en vermoordden. De lege, dromerige landschappen van Isaak Levitan (1860-1900) hangen dus nonchalant naast de vergezichten van andere Peredvizhniki als weerspiegelingen van ‘de Russische ziel’. Levitan werd geboren in een sjtetl in het huidige Litouwen, en kreeg, nadat aan de Moskouse kunstacademie zijn talent was ontdekt, op het laatste moment vrijstelling van de massadeportaties van Joodse inwoners naar het zogeheten vestigingsgebied langs de westrand van het rijk. Levitan, die goed bevriend was met Tsjechov, werd beroemd om zijn ‘stemmingslandschappen’. ‘Ik wil in mijn land het eenvoudigste en meest alledaagse, het intieme en ontroerende opsporen, dat vaak stemt tot melancholie,’ schreef hij. Mensen komen op zijn schilderijen echt niet voor, omdat joden niet in het mooie plaatje pasten. Dat stelt de ‘vrijheid’ van Repins strandscène in een heel ander daglicht. En dat had het Nederlandse museum, met al die bijzondere schilderijen in huis, best iets duidelijker mogen toelichten.
****
‘Peredvizhniki: Russisch Realisme rond Repin 1870-1900’, tot 2 april 2017 in het Drents Museum in Assen. De catalogus kost 24,95 euro. www.drentsmuseum.nl