Lang keken musea neer op de affiches van Toulouse-Lautrec en Charles Chéret. In het Van Gogh Museum is nu te zien hoe het Parijse publiek, de elite én de massa, rond 1900 in Parijs in de ban raakte van deze prentkunst
(gepubliceerd in Trouw, 8 maart 2017)
De verzamelaar houdt de prent liefdevol vast, dichtbij zijn gezicht, alsof de details zo beter tot hem doordringen; hij koestert het papier. Die verzamelaar is dr. Aegidius Timmerman, Jan Toorop portretteerde hem rond 1900. En we zijn, zo lijkt het, bij hem thuis, in zijn werkkamer, waar hij normaal gesproken geen vreemden zou toelaten: naast zijn portret staat een rijk versierde notenhouten kast waar de makers meer dan een jaar aan werkten. Er staan boeken in, maar het draait allemaal om dat wat er achter de klep wordt opgeborgen, een klep versierd met twee naakte vrouwen die met een drukpers in de weer zijn: zijn prentenverzameling. En die was privé.
De tentoonstelling ‘Prints in Paris’ in het Van Gogh Museum maakt over de drie grote zalen van de tentoonstellingsvleugel duidelijk hoe de elite én de massa de prentkunst omarmde rond 1900. De ‘werkkamer van Timmerman’ is een van de vele kamers in de eerste zaal. Je kunt je nestelen op een sofa, een van de speciale prentenverzamelaarstijdschriften of uitbundig gedecoreerde mappen pakken – die mappen, de echte, kostten vaak een fortuin – en net als de verzamelaars toen, in de woorden van Charles Baudelaire ‘reizen naar een andere dimensie’.
Soms moet je even goed kijken om te begrijpen wat er is afgebeeld, soms wordt er een heel verhaal verteld, en vaak zijn er in de houtsnedes of litho’s subtiele verschillen tussen de verschillende afdrukken: dat verhoogde de exclusiviteit.
Voor de massa
Een verdieping hoger is alles anders: je lijkt op straat te staan, de prenten zijn groot, felgekleurd, er staat bijna altijd de naam van een zeep, poedertje of theater én een luchtig geklede dame op, en de kwaliteit van het papier is slecht. Deze affiches, gemaakt door bijvoorbeeld Henri de Toulouse-Lautrec en Jules Chéret, waren voor de massa. Dankzij verbeterde lithografie-druktechniek (op de bovenste verdieping worden de verschillende technieken helder toegelicht) kon je voor het eerst gekleurde afbeeldingen groot en in hoge oplage drukken: het begin van de beeldreclame.
De verleidelijke dames die zo voor elk willekeurig product naamsbekendheid stimuleerden kregen zelfs een koosnaam: Chérettes, naar de kunstenaar die zich daarin specialiseerde. Deze straat-affiches zijn als poster ook nu (weer) een massaproduct en de originelen zijn vaak lastig te vinden – het was immers gebruiksmateriaal dat in regen en zon verging. In museumland is de prent- en affichekunst uit deze tijd, mede daarom, vaak een ondergeschoven kindje. Bovendien geldt voor alle prenten dat ze het best bewaard blijven in het donker; ze permanent in een museum tonen gaat dus niet.
Het Van Gogh kocht in 2000 een grote verzameling prenten en affiches en is in die niche gesprongen met onderzoek en aankopen, ook maakte het museum een website waarop ze permanent te zien zijn. Nu toont het Van Gogh meer dan 250 prenten, affiches en schilderijen op ware grootte – eentje is bijna drie meter breed – in een prachtig, toegankelijk decor.
En anders dan je zou denken, maakte het de kunstenaars weinig uit voor wie ze werkten, de elite of de massa. Ze gebruikten een tekening van een goedkoop prentje opnieuw voor een ‘exclusieve’, veel duurdere afdruk en al snel kwam er ook een handel in betaalbare, want in veel grotere oplage gedrukte verzamelprenten.
Kunstcritici noemden de grote affiches ook wel ‘fresco’s voor de massa’, de straat werd een ‘Louvre voor het volk’: voor het eerst waren gekleurde beelden voor iedereen toegankelijk. In het Van Gogh is de opwinding daarover nu opnieuw te zien en te voelen.
****
‘Prints in Paris 1900. Van elitair tot populair’, tot 11 juni in het Van Gogh Museum in Amsterdam. De catalogus kost 45 euro.
Op www.vangoghmuseum.nl/prenten is de hele prentencollectie te bekijken.